Муус устар 29 күнүгэр олохтоох култуура дьиэтигэр Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө, улуу сэрии ыар сылларыгар биһиги ыраас халлааннаах, сырдык күннээх, дьоллоох, эйэлээх олохпут чэлгийэ сайдарын туһугар сырдык тыыннарын толук уурбут, кыайыы көтөллөөх эргиллэн кэлэн эйэлээх олоххо олорон ааспыт ытыктабыллаах дьоннорбутугар, күүстэрин күдэхтэрин кыайыы туһугар анаабыт тыыл ветераннарыгар, сэрии сылын оҕолоругар аналлаах «Кыайыыга кынаттаабыт ырыалар» кэнсиэр буолан ааста.
Сэрии уонна музыка… көрдөххө бу өйдөбүллэр бэйэ бэйэлэригэр сыһыана суох курдуктар. Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана музыка, чопчулаан эттэххэ, ырыа саллааттарга өстөөҕү кытта кыргыһарга сүрүн күүс буолбута. Ол ыарахан өлүү уонна сүтүү кэмигэр музыка уонна ырыа сүрүн сыала саллааттар күүстэрин өрө көтөҕүү, кинилэри биир санааҕа түмүү этэ. Ырыалар кыайыыга угуйаллара, ыарахан күннэргэ уоскуталлара, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэл бэлэхтииллэрэ. Ол курдук Улуу Кыайыы кэлэригэр норуот эрэнэрин хоһуйар патриотическай ырыалар наада буолбуттара. Бу дьоһун тэрээһиҥҥэ нэһилиэкпит бары тэрилтэлэрэ түмсэн, эйэлээх олох иһин сырдык тыыннарын толук уурбут, кыайыы көтөллөөх эргиллэн, эйэлээх олоҕу олорон ааспыт Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар, тыыл тыйыс сылларын тулуурдаах, кытаанах санааларынан аһарбыт ытык дьоммутугар, сэрии сылын оҕолоругар сүгүрүйүү, убаастабыл бэлиэтин анаан туран кыайыыга кынаттаабыт ырыалары, историятын билиһиннэрэн, ыллаан тириэртилэр:
Не смеют крылья черные, над Родиной летят… “Священная война — Ытык сэрии” ырыа сэрии буолуон хас да хонук иннинэ суруллубута. Бэс ыйын 22 күнүгэр поэт ырыатын сороҕун салгыы суруйбута. Бэс ыйын 24 күнүгэр 1941 с. бу ырыа «Известия», «Красная Звезда» хаһыаттарга бэчээттэнэн тахсыбыта. Сэрии 4с күнүгэр композитор Александр Васильевич Александров хоһоон музыкатын суруйбута. Ырыаны тутатына радионан биэрбиттэрэ. Ол суостаах күннэргэ ырыа олус наада этэ. Бу ырыаны сэрии бастакы күннэригэр, от ыйын саҥатыгар 1941 с. аан бастаан Москваҕа Белорусскай вокзалга, фроҥҥа барар саллааттары, офицердары атаарыыга Кыһыл Армия «Краснознаменнай» ансаамбыла толорбута. Истээччилэр бу ырыаны ис дууһаларыттан сөбүлээн 5 төгүл көрдөһөн ыллаппыттара. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр күннэтэ бу ырыаны фроҥҥа, тыылга, кэнсиэртэргэ ыллыыллара. Бу ырыа Советскай норуокка күүһүгэр куус эбэр, өрө күүрдэр ырыанан буолбута. Ырыа билигин даҕаны биһиги норуоппут өйүгэр-санаатыгар кырыктаах өстөөхтөн төрөөбүт дойдубутун олоҕун да харыстаабакка охсуспут советскай буойуннары айхаллыыр ырыанан буолла.
олохтоох дьаһалта уонна почта коллективын толорууларыгар Василий Лебедев-Кумач тылыгар, Александр Александров музыкатыгар «Священная война».
Сэрии буолуон үс сыл иннинэ поэт Михаил Исаковскай аан дойдуга биллибит ырыатын «Катюшаны» суруйбута. Бу ырыа музыкатын Матвей Блантер айбыта. Ырыа героинята боростуой нуучча кыыһа Катюша кыраныыссаҕа сулууспалыыр таптыыр уолун кэтэһэр ырыата. Сэбиэскэй буойуннар саҥа айыллыбыт реактивнай миномету «Катюшанан» ааттаабыттара. «Катюша» советскай буойуннары кытта Аҕа дойду улуу сэриитин суолларынан сылдьыспыта. Гитлеровскай армия саллааттара аҥардас «Катюша» диэн тылтан титирэстииллэрэ. Атын дойду дьонноро Катюшаны эмиэ таптаан ыллыыллара. Кини мелодиятыгар бэйэлэрин тылларынан ырыа хоһуйаллара.
«Звездочка» оҕо саадын коллективын толоруутугар Михаил Исаковскай тыла, Матвей Блантер музыката «Катюша»
Сэрии кыттыылааҕа Гаврил Дмитриевич Ефимов «Көрсүһүү» хоһоонун 1943 с. Бабаево куорат госпиталыгар эмтэнэ сытан суруйбут. Сэрииттэн атаҕар араанньалаах эргиллибит саллааты, төрөппүт оҕотун ийэтэ билбэккэ көрсүбүтүн туһунан долгутуулаах ырыа норуот таптыыр ырыатыгар кубулуйбута. Билигин даҕаны Улуу Кыайыыны уруйдуур тэрээһиннэргэ куруутун ылланар.
Ирина, Егор Афанасьевтар дьиэ кэргэн толорууларыгар Гаврил Ефимов тыла, норуот матыыба «Көрсүһүү».
«Хайыһар» ырыа 1942 сыллаахха айыллыбыта. Фроҥҥа сэриилэһэр саха саллааттара ыллаабыт, санааларын өрө күүрпүт, күүс-уох киллэрэр ырыа буоларын сэрии кыттыылааҕа, снайпер, поэт Алексей Спиридонович Бродников бу курдук суруйбута. «Ыарахан үөрэх кэнниттэн үнтү сылайан «Хайыһар» ырыатын тардан кэбиһэрбит, элбэх саханы бу ырыа өйөөбүтэ, кинилэргэ күүс-сэниэ эппитэ». «Хайыһар» ырыа саха дьолугар айыллыбыт ырыа диэн этэллэр эбит.
Александр Георгиевич Семенов аатынан олохтоох балыыһа коллективын толоруутугар Илья Винокуров — Чаҕылҕан тыла, Андрей Костин музыката «Хайыһар»
«Огонек» — Михаил Исаковскай хоһооно 1943 сыллаахха «Правда» хаһыакка бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу хоһооҥҥо элбэх композитор ырыа айа сатаабыттар да, ким айбыта биллибэт, ол иһин норуот ырыата дэнэр. Ол да буоллар бу ырыаны фроҥҥа, тыылга уостарыттан түһэрбэккэ сөбүлээн ыллыыллара.
Култуура эстафетатын хас да төгүллээх лауреата, дипломана Татьяна Дьяконова толоруутугар Михаил Исаковскай тыла, норуот матыыбыгар «Огонек» .
Аҕа дойду улуу сэриитигэр элбэх өлүү-сүтүү, сор-муҥ Советскай Союзка эрэ буолбакка атын европейскай дойдуларга эмиэ сэрии ыар тыына биллибитэ. 1944 сыллаахха Болгарияҕа, Пловдив куораты Советскай буойуннар фашистартан босхолообуттара, олохтоохтор уулуссаҕа тахсан советскай буойуннары сибэккинэн көрсүбүттэрэ. Онно биир саллаат «Мин илиибэр саа тутарым тухары бу роза сибэккигэ кыа хаан ыһыллыа суоҕа» диэн эппитэ уратытык иһиллибит. Хорсун Сэбиэскэй буойуннарга сүгүрүйэн, үйэ-саас тухары махтанан, Болгария скульптора Васил Радослов граниттан сибэкки тутуурдаах нуучча саллаатын памятнигын оҥорбута, памятнигы олохтоохтор таптаан «Алеша» диэн ааттаабыттара.
Михаил Прокопьевич Габышев аатынан орто оскуола учууталларын ансаамбылын толоруутугар Константин Ваншенкин тыла, Эдуард Колменскай музыката «Алеша» .
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биир ыалтан 7 уол хорсуннук сэриилэһэн, геройдуу олохторун биэрбит байыастары кэриэстээн, “Журавли” хоһоон суруллубут. Ол историятын кылгастык сырдаттахха, Осетинскай Дзуарикау сэлиэнньититтэн Газдановтар диэн ыалтан 7 уоллара сэриигэ баран бииртэн биир хара суруктар кэлитэлээбиттэр. Хаджисмел уонна Магомет — Севастополь куораты ылыы иьин, Дзарахмат — Новороссийскай анныгар, саамай кыралара — 17-саастаах Хасанбек — Белоруссия5а, Созрико — Киевка, Махарбек — Москва анныгар, уонна Шамиль, ыараханнык бааьыран баран, Кыайыы буолара аҕыйах хонук хаалбытын кэннэ Берлиццэ сырдык тыына быстар. Ийэлэрэ Тассо Газданова 3 похорона суругун тутан баран сурэҕинэн олохтон туоруур. Аҕалара Асахмат олбуорун таьыгар биир соҕотох сиэн кыыһын көтөҕөн олорон, сэлиэнньэтин олохтоохторо 7с уолун похоронатын суругун туппутунан аргыый аҕай хааман кини диэки иһэллэрин көрөн сэрэйэр уонна сүрэҕэ тулуйбакка онно олорбутунан өлөр.
1963 сыллаахха Дзуарикау сэлиэннэтигэр бырааттыы Газдановтарга анаан ийэлэрэ 7 туруйа көтөн иһэллэрин сайыһа көрөн турарын кэриэстэбил памятник туруораллар. Ол кэнниттэн 5 сыл буолан баран, Дагестан суруйааччыта Расул Гамзатов хоһоон суруйбутун Ян Френкель мелодия суруйар.
Култуура эстафетатын хас да төгүллээх лауреата Иван Прибылых толоруутугар Расул Гамзатов тыла, Ян Френкель музыката, «Журавли».
«Десятый наш десантный батальон»фронтовик Булат Шалвович Окуджав айбыт ырыата «Белорусский вокзал» киинэҕэ анаан суруллубута. Ырыаны Нина Ургант ыллаабыта. Ырыа түргэнник тарҕаммыта, мөлүйүөнүнэн дьон сүрэҕин ортотунан киирбитэ. Бу ырыа Кыайыы парадыгар, торжественнай миитиннэргэ мэлдьитин ылланар. Россия десантнай батальонун гимнэ буолбута.
«Сайдыына» вокальнай ансаамбыл толоруутугар Булат Окуджав тыла уонна мелодията «Десятый наш десантный батальон» .
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сириттэн «Советскай Союз геройа» бочуоттаах үрдүк аакка 24 киһи тиксибитэ. «Арассыыйа геройугар» — 1 киһи уонна «Үс Слава уордьан» кавалердарыгар 5 киһи тиксибитэ. Онон барыта 30 сэрии геройдаахпыт. Сахалартан бастакынан Советскай Союз Геройун үрдүк аатын Мэҥэ-Хаҥаластан төрүттээх Федор Кузьмич Попов 1943 с. алтынньы 1 күнүгэр Днепр өрүһү туорааһыҥҥа оҥорбут геройдуу быһыытын иһин, биир кыргыһыыга 70 тахса фашиһы суох оҥорон, Сэбиэскэй сэриилэр Днепр өрүһү туоруулларын хааччыйбытын иһин киниэхэ Советскай Союз Геройа – диэн урдук аат иҥэриллибитэ. Федор Кузьмич Попов кэриэһигэр анаммыт үгүс уус-уран айымньылар, ахтыылар, чинчийиилэр оҥоһуллубуттара, суруллубуттара.
Квартет толоруутугар Марфа Куличкина тыла, Аркадий Алексеев мелодията. «Киэҥ туттан ыллыыбыт».
Сэбиэскэй летчик Гастелло Николай Франциевич сэрии саҕаланыытыгар 1941с. бэс ыйын 26 күнүгэр бэйэтин толук ууран, геройдуу быһыыны көрдөрбүтүн поэт Эллэй уонна композитор Марк Жирков тута ырыа айаннар, Саха сирин дьонун уоттаах сэриигэ өрө күүрпүттэрэ. Капитан Гастеллоҕа биир бастакынан Советскай Союз геройа үрдүк аат иҥэриллибитэ. Бу ырыаны саха норуотун улуу ырыаһыта Матвей Лобанов репертуарыгар киллэрэн, өр сылларга ыллаан, норуот биһирэбилин ылыан ылбыта.
Култуура эстафетатын хас да төгүллээх лауреата, дипломана Вера Фадеева толоруутугар Эллэй тыла, Марк Жирков мелодията «Капитан Гастелло» .
«Смуглянка» ырыа 1940 сыллаахха суруллубута. Бу ырыаҕа молдованка кыыс туһунан кэпсэнэр. Уот сэрии ортотугар кыра уоскуйуу, тыын ылыы түгэннэрэ кылгас да кэмнэргэ саллаакка баар буолар, олох салҕанар, таптал олох төрдө буоларын туоһулуур. Ырыа өр кэмҥэ биллибэккэ сылдьыбыта. Ол гынан 1944 сыллаахха «Краснознаменнай» ансамбль солиһа Николай Устинов, норуот сүрэҕэр өтө киирэрин курдук ыллаан, ырыа түргэнник тарҕаммыта.
Бу ырыа Леонид Быков 1974 сыллаахха таһаарбыт «В бой идут одни старики» диэн киинэтин визитнай карточката буолбута. Ырыа 1979 с. Леонид Быков похоронатыгар киинэ эскадрилиятын летчиктарынан (артыыстарынан) толоруллубута. Бу Леонид Быков кэриэс көрдөһүүтэ этэ, ол норуокка легенда ырыаҕа кубулуйбута.
«Ситим» эр дьон вокальнай ансаамбылын толоруутугар Яков Шведов тыла, Анатолий Новиков музыката «Смуглянка».
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии бүппүтэ. Кыайыы знамята Рейхстаг үрдүгэр кытыаста кыыспыта. Буойуннар эргиллибиттэрэ. Кыайыы өргөһүн өрө туппуттара. Тунах ыһыах ыһыллыбыта. Кымыстаах чороон күөрэйбитэ. Күүппүт күммүт, күндү күммүт үөрүү-көтүү үктэллээх үйэ сааска өлбөөдүйбэт Кыайыы күнэ эргийбитэ!
Олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыба коллективын толоруутугар Омук уолун тыла, Степан Васильев мелодията «Кыайыы күнэ».
1941сыл бэс ыйын 22 күнүттэн 1945 сыл сыл ыам 9 күнүгэр дылы буолбут 1418 хонуктаах Аҕа дойду улуу сэриитигэр Сэбиэскэй Союз 20 мөл. тахса киһини сүтэрбитэ, улахан куораттары, 70 тыһ. тахса сэлиэнньэлэрин, бөһүөлэктэрин урусхаллаппыта. Саха сириттэн 33 тыһ. тахса киһи төрөөбүт дойдуларыгар эргиллибэтэҕэ, ол иһигэр Мэҥэ-Хаҥаластанн 1900тан тахса киһи. Биһиги нэһилиэктэн сэрии толоонугар 59 киһи сырдык тыына быстыбыта.
Үүнэр ыччат дьон эйэ, көҥүл иһин турууласпыт, олохторун толук уурбут дьоммутун, өстөөҕү кыдыйан дойдуларыгар эргиллэн кэлбит буойуннарбытын, кыайыыны үлэнэн уһансыбыт тыыл бэтэрээннэрбитин ахтарбыт, саныырбыт тухары кинилэр бары тыыннаахтар.
Хор толоруутугар «Тыыннаахтар умнубат сыллара» Петр Одорусов тыллара, Николай Бойлохов мелодията.
«Кыайыыга кынаттаабыт ырыалар» кэнсиэри иилээн – саҕалаан ыытта «Мэҥэ нэһилиэгэ» тыа сирин тэриллиитин баһылыга Куприянов Александр Валерьевич.
Бу курдук бүтүн нэһилиэгинэн, Улуу кыайыы 80 сылын көрсө, эйэлээх олох иһин сырдык тыыннарын толук уурбут, кыайыы көтөллөөх эргиллэн , эйэлээх олоххо олорон ааспыт Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар, тыыл тыйыс сылларын тулуурдаах, кытаанах санааларынан аһарбыт ытык дьоммутугар, сэрии оҕолоругар сүгүрүйүү, убаастабыл бэлиэтин дьоһуннук өйдөөн- санаан аастыбыт. Кинилэри умнубат, кинилэргэ сүгүрүйэр ытык иэспит буолар. Улуу Кыайыыны уһансыбыт, уйгулаах олоҕу бэлэхтээбит аҕа көлүөнэ дьоммут өлбөт Мэҥэ ааттара сулус курдук сырдык буоллун! Кинилэргэ Сүгүрүйэбит! Махтанабыт!Кэриэстиибит!
Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
Барыгытыгар кытаанах доруобуйаны, тус олоххутугар уонна дьиэ кэргэттэргитигэр этэҥҥэ буолууну, бары үтүөнү, кэрэни, сырдыгы, ырааһы баҕарабыт.
