Кулун тутар 22 күнүгэр олохтоох култуура дьиэтигэр сэмэй сырдык сэбэрэлээх, үтүөкэннээх уйаҕас дууһалаах, Айыыһыт айхалын курдук аламаҕай, Иэйиэхсит эҕэрдэтин курдук эйэҕэс сүрэхтээх, элэккэй бэйэлээх «Доруобуйа» түмсүү салайааччыта, РФ уопсай үөрэҕин Бочуоттаах үлэһитэ, СР үөрэҕэриитин туйгуна, СР социальнай инициативаларын туйгуна, СР маассабай физическай культуратыгар көҕүлээһин туйгуна, «Мэҥэ-Хаҥалас физическай культура сайдыытын 60 сыла» бэлиэ хаһаайката, бары билэр, убаастыыр киһибит – Марфа Иннокентьевна Ноговицына 75 сааһын туолбут үөрүүлээх үбүлүөйүн бэлиэтиир дьоллоох дьоро күнэ буолан ааста.
Ийэ… Бу истиҥ, дириҥ иэйиини үөскэтэр, сүдү суолталаах тыллары кытта хас биирдии киһи оҕо сааһа, Алаһа дьиэтэ быстыспат сибээстээхтэр. Күннээҕи бүппэт түбүк, үлэ-хамнас быыһыгар охсуллан ааһар санаа-оноо ситимнэрэ, ардыгар эйигин көрүөх бэтэрээ өттүгэр төрөөбүт түөлбэҕэр көтүтэн тиэрдибиттэрин билбэккэ да хаалаҕын. Марфа Иннокентьевна бу орто туруу дойдуга Айыыһыт алгыһынан араҥаччыланан, Иэйиэхсит алгыһынан арчыланан 1950 сыл кулун тутар 16 күнүгэр Иннокентий Федорович, Феодосия Афанасьевна Говоровтарга 6-с оҕонон күн сирин көрбүтэ. Кыыс оҕо окко түспүт уруйугар, саҥа киһи сиргэ кэлбит үөрүүтугэр Аал уот тигинэччи оттуллуннаҕа, арыылаах алаадьы астаннаҕа, аймах дьон алгыы, арчылыы көрүстэҕэ. Марфа Иннокентьевна 1968 сыллаахха Балыктаах орто оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Комсомол путевкатынан Балыктаахха, онтон Дойдуга субан сүөһү көрүүтүгэр 2 сыл үлэлээбитэ. 1970с. СГУ биолого-географическай факультетыгар биология салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1975 с. үөрэҕин бүтэрэн дойдутугар Балыктаах оскуолатыгар 1975-2005 сс. диэри биология, химия учууталынан, социальнай педагогунан эҥкилэ суох үлэлээбитэ. 2005-тан 2015 сыллаахха дылы Балыктаахтааҕы оҕо дьиэтигэр социальнай педагогунан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. 1975 сыллаахха тапталын, олоҕун доҕорун Петр Петровиһы көрсөн тапталларын холбоон эдэр ыал аатын сүгэллэр. Кинилэр 4 оҕону төрөтөн, иитэн, үөрэттэрэн, ыал оҥортоон билигин элбэх сиэн тапталлаах эбээтэ буолан дьоллоохтук олорор. Марфа Иннокентьевна киэҥ далааһыннах олоҕун үс түһүмэҕинэн этэр буоллахха кини бүгүҥҥү үбүлүөйдээх күнүн чэгиэн сылдьан көрсөрө – бу кини үөрүүтэ. Кини оҕолоро, сиэннэрэ этэҥҥэ олорон үлэлээн, үөрэнэн этэҥҥэ олоруулара бу кини – дьоло, үөрэппит оҕолоро кини биэрбит билиитин иҥэринэн, олоххо оннуларын булан, үлэтэ сурукка киирэн суоруллубат буолуута, дьон-сэргэ кини үлэтин билиниитэ, махтаныыта бу – кини кыайыыта.
Бу үөрүүлээх дьоро күнүнэн, убаастабыллаах Марфа Иннокентьевнаҕа үбүлүөйдээх сааһынан истиҥ эҕэрдэлэрин тириэртилэр:
«Мэҥэ нэһилиэгэ» тыа сирин түөлбэтин дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччыта Иван Егорович Мохначевскай.
Оскуолаҕа бииргэ үөрэммит доҕотторо — Галина Гаврильевна Попова, Анна Григорьевна, Иннокентий Николаевич Прибылыхтар.
Өр сылларга бииргэ үлэлээбит ветеран учууталлар ааттарыттан Валентина Семеновна Стручкова.
Марфа Иннокентевна 2006с. “Доруобуйа” түмсүү тэрийэн, дьон-сэргэ доруобуйата тупсарыгар туох-баар сыратын барытын уурбута. Түмсүүгэ сылдьар аҕам саастаах эбээлэр араас хамсаныыны, тыыныы уонна даоскай эрчиллиилэринэн дьарыктаммыттара. Кэннэки хаалыктаах хаамыыны дьарыкка киллэрэн, күн бүгүҥҥэ диэри дьарыктаналлар. Түмсүүнэн араас интэриэһинэй идэлээх, биллиилээх дьону кытта көрсүбүттэрэ. Бу опытыгар олоҕуран Марфа Иннокентьевна “Доруобуйаҕар бэйэҥ кыһан” диэн кинигэни таһааттаран дьон-сэргэ сэҥээриитин ылыан ылбыта. Түмсүүнэн дьарыктарын көрдөрөн, кэпсээн, сүбэлээн хас да улууһу кэрийбиттэрэ. Түмсүү чилиэннэрэ нэһилиэк общественнай үлэтигэр көхтөөхтүк кытталлар, араас тэрээһиннэри бэйэлэрэ да көҕүлээн ыыталлара баар суол. Кинилэр нэһилиэк дьонугар, чуолаан эдэр ыччакка холобур буолаллар. Бу 2024-25 сылларга сахалыы халадаай, ону ситэрэн хаппар тиктэннэр культура эстафетатыгар жюри иннигэр хааман көрдөрөн киэҥ сэҥээриини ылбыттара.
Эҕэрдэ тылларын тириэртилэр «Доруобуйа» түмсүү коллектива.
Ханна баҕарар дьахтар өйө-санаата, толкуйа түмүллүбэтэх, кини илиитэ тиийбэтэх үлэтэ, дьарыга диэн суох диэтэххэ омуннааһын буолуо суох. Общественнай үлэнэн дьарыктанааччы үксэ – дьахтар аймах. Улуус ханнык баҕарар нэһилиэгэр түөлбэлэр, дьахталлар Советтарын үлэлэрин иилээн-саҕалаан ыытааччылар — эмиэ дьахталлар. Марфа Иннокентьевна нэһилиэк общественнай, культурнай, спортивнай олоҕор көхтөөх кыттааччы буоларын бары билэбит. Дьахтар сэбиэтин чилиэнинэн өр сылларга үлэлээбитэ. Координационнай киин салайааччыта, «Алгыс» ветеран учууталлрын вокальнай ансаамбылын ырыаһыта, «Эрэл» инбэлииттэр түмсүүлэрин чилиэнэ, үҥкүүһүтэ. Онтон спорт өртүгэр дуобатчыт буолан, төрөөбүт нэһилиэгин чиэһин көмүскээн, төһөлөөх элбэх наадалаах очколары аҕалан Балыктаах диэн аатаппыта буолуой.
Бэйэлэрин истиҥ эҕэрдэлэрин тириэртилэр:
Култуура дьиэтин директора Любовь Васильевна Кычкина.
М.П.Габышев аатынан Балыктаах орто оскуолатын коллективын аатыттан Надежда Михайловна Осипова.
Марфа Иннокентьевна кылаас салайааччытынан үлэлээбит выпустарын оҕолоро:
«Аартык» түөлбэ олохтоохторун аатыттан салайааччы Сардана Степановна Стручкова.
«Эрэл» түмсүү коллективын аатыттан Татьяна Сергеевна Цыденжапова.
Киһи барахсан биирдэ бэриллибит олоҕу сатаан таба олоруу, айылҕаттан анаммыт талааны таба тайаныы киһи аайы бэриллибэт. Онтон Марфа Иннокентьевна айар талаана арыллан, санаатын хоһооҥҥо хоһуйан бииртэн биир иһирэх ис хоһооннор баар буолан испиттэрэ. Кини Балыктаах «Иэйии кытыла» айар куттаахтар уонна улуустааҕы «Таммахтар» литературнай холбоһук чилиэнэ. Санааны сааһылаан, түмэн, хомуйан, аттаран кинигэни таһаартарыы киһи эрэ ылыммат түбүктээх үлэтэ. Ол курдук Марфа Иннокентьевна анаан-минээн сурук үлэтинэн дьарыктанан «Дьоммор-сэргэбэр туһалаатарбын», «Үтүө киһи үс тулхадыйбат тулааһыннаах», «Ийэлээх, аҕабытын эркээйи оҥостон» уо.д.а. кинигэлэри, ону таһынан ыстатыйалара, пособиялара, ахтыылара, хоһоонноро СР сурунаалларыгар, кинигэлэригэр бэчээттэнэн тахсыбыттара. Бу дьоро күн Марфа Иннокентьевна, сырдыгынан сыдьаайан, суһумнуур сулус буолаҥҥын омурҕан, тохтобул биллэрэн ыксаабакка дугунан сулустаах суолларынан үктэннэ:
Үөрүүлээх тэрээһини ылбаҕай ырыаларынан, кэрэ нарын үҥкүүлэринэн киэргэтэн, ситэрэн биэрдилэр:
«Ситим» эр дьон вокальнай ансаамбыл толоруутугар Толомон тыла, Степан Васильев мелодията «Ийэҕэ махтал», салайааччы Иван Прибылых – СР култууратын туйгуна.
«Ыллыкчаан» образцовай оҕо үҥкүү ансаамбыл толоруутугар үҥкүү «Оһуохай», салайааччы Мария Кычкина.
«Доруобуйа» түмсүү толоруутугар үҥкүү «Сахам далбар хотуттара».
Вера Фадеева толоруутугар Мотрена Чалкина-Харитонова тылыгар уонна мелодиятыгар «Төрөөбүт дойдум»
«Доруобуйа» түмсүү толоруутугар «Күннээҕи дьарык түгэннэриттэн».
Күндү Марфа Иннокентьевна, бу орто туруу дойдуга кыталык кыыс буолан күн сирин көрөҥҥүн, олох умсулҕанын билэҥҥин тапталлаах Ийэ, эйэҕэс Эбээ, уруу-аймах дьон, элбэх дьүөгэлэр-атастар убаастыыр киһилэрэ буолаҥҥын, айыыһытын арчытынан, иэйиэхситиҥ иэйиитинэн күлэ-үөрэ, ыллыы-туойа, үлэлии-хамсыы, дьоҥҥо кэрэни бэлэхтии сырыт, доруобайдык, этэҥҥэ олор диэн баҕа санаабыт бастыҥын аныыбыт.
